Trotyl i broń chemiczna na dnie Bałtyku. Sztuczna inteligencja pomoże naukowcom oszacować zagrożenie

W gdyńskim Teatrze Muzycznym odbyło się wyjazdowe posiedzenie Komisji Spraw Zagranicznych oraz Komisji Klimatu i Środowiska Senatu RP poświęcone zagadnieniom związanym z bezpieczeństwem i ochroną wód Morza Bałtyckiego. W posiedzeniu uczestniczyli m.in. marszałek Senatu Małgorzata Kidawa-Błońska, przewodniczący Komisji Klimatu i Środowiska, senator Stanisław Gawłowski oraz przewodniczący Komisji Spraw Zagranicznych, senator Grzegorz Schetyna. WWojewództwo Zachodniopomorskie reprezentował wicemarszałek Jakub Kowalik. Tematami przewodnimi podczas obrad Komisji były m.in. zanieczyszczenie Morza Bałtyckiego (przyczyny, skutki i perspektywy poprawy), plan zagospodarowania przestrzennego polskich obszarów morskich, zintegrowane podejście do kwestii obronności, a także kwestii ekonomicznych, środowiskowych, społecznych i zdrowotnych (m.in. problem zatopionej broni chemicznej). Ważną sprawą dla naszego regionu jest fakt, że komisje wspólnie „rekomendują wsparcie gospodarki wodno-ściekowej w miejscowościach turystycznych, aktualizację polityki rolnej dotyczącej nawożenia, z uwzględnieniem retencji wód i wpływu na Bałtyk”. O zanieczyszczeniach Morza Bałtyckiego, ich przyczynach, skali zagrożeń i perspektywach poprawy sytuacji mówił rektor Uniwersytetu Gdańskiego prof. dr hab. Piotr Stepnowski. Przypomniał, że Polska musi wdrażać rekomendacje Komisji Helsińskiej poprzez, m.in., redukcję ładunków biogenów, ale cele w tym zakresie wciąż nie zostały osiągnięte. Wymaga to nieustannego inwestowania w gospodarkę wodno-ściekową na terenie całego kraju, a na pełne oczyszczenie ścieków ze związków azotu pozwala jedynie trzeciorzędowe ich oczyszczanie, na co konieczne są kolejne inwestycje. O planie zagospodarowania przestrzennego polskich obszarów morskich i badaniach środowiskowych prowadzonych przez Uniwersytet Morski w Gdyni opowiadał rektor Uniwersytetu Morskiego w Gdyni prof. dr hab. inż. kpt. żeglugi wielkiej Adam Weintrit.Zwrócił uwagę m.in. na lokalizacje miejsc, na których możliwy jest rozwój energetyki wiatrowej, lokalizacje, w których zalegają wraki na dnie Bałtyku, kwestie związane z lokalizacją istniejących i planowanych rurociągów i infrastruktury technicznej na Bałtyku, strefy rozgraniczenia ruchu, lokalizację Particularly Sensitive Sea Area i strefy konfliktu interesów różnych podmiotów i instytucji z państw basenu Morza Bałtyckiego. Omówił ponadto lokalizację istniejących i planowanych rurociągów i infrastruktury technicznej na Bałtyku. O zintegrowane podejście do kwestii zatopionej broni chemicznej i amunicji zaapelował prezes Międzynarodowego Centrum Bezpieczeństwa Chemicznego ICCSSKrzysztof Paturej. Podkreślił konieczność zmiany podejścia do rozbrojenia chemicznego, które warunkuje powstawanie morskich farm wiatrowych na Bałtyku. Badania potwierdzają, że budowa farm planowana jest w miejscu występowania zatopionej broni chemicznej, co oznacza zablokowanie tych inwestycji do momentu rozbrojenia. Dzisiaj istnieje również realne zagrożenie potencjalnego wykorzystania zatopionej broni w działaniach hybrydowych, zwłaszcza w obszarze inwestycji. W przekonaniu Krzysztofa Paturejapoważnym błędem jest traktowanie zatopionej broni chemicznej jako broni, a nie jako odpadu chemicznego, którym w myśl Konwencji ONZ o zakazie broni chemicznej jest. To błędne podejście skutkuje paraliżem decyzyjnym i powinno ulec zmianom legislacyjnym, co pomoże w rozwiązaniu problemu i umożliwi szybką reakcję na potencjalne zagrożenia.   W przekonaniu Jerzego Marka Nowakowskiego, Bałtyk jest absolutnie kluczowym akwenem z punktu widzenia bezpieczeństwa europejskiego, ponieważ jest kluczowym nie tylko handlowym, ale i militarnym korytarzem transportowym dla  NATO. Po wejściu do Sojuszu Szwecji i Finlandii Rosja stała się na Bałtyku państwem marginalnym. Dlatego musimy być przygotowani, że może dojść do konfliktu na Bałtyku, także ze względu na element globalnej rozgrywki o Arktykę. Dlatego państwa naszego regionu powinny bardzo wyraźnie w rozmowach z Komisją Europejską postawić kwestię długofalowej strategii z precyzyjnymi zapisami dotyczącymi obrony i budowania europejskiej solidarności wokół Bałtyku. Sekretarz stanu w Ministerstwie Infrastruktury Arkadiusz Marchewka poinformował, że ministerstwo planuje realizację działań mających na celu neutralizację odpadów niebezpiecznych znajdujących się na Bałtyku ze środków pochodzących z KPO. Wiceminister zapowiedział, że do końca roku zostaną przyjęte 22 plany morskiego zagospodarowania przestrzennego. 

Zarówno administracja morska jak i ochrony środowiska nie rozpoznawały zagrożeń wynikających z zalegania w zatopionych na dnie Bałtyku wrakach ropopochodnego paliwa i broni chemicznej. Nie szacowały też ryzyka z nimi związanego i skutecznie nie przeciwdziałały rozpoznanym i zlokalizowanym zagrożeniom. Może to doprowadzić do katastrofy ekologicznej na niespotykaną skalę. Największe zagrożenie stanowią pochodzące z okresu II wojny światowej Stuttgart i Franken. Z pierwszego już wydobywa się paliwo, drugi, z powodu korozji może się zapaść w każdej chwili i spowodować ogromną katastrofę ekologiczną. Do tego w rejonie Głębi Gdańskiej może spoczywać na dnie co najmniej kilkadziesiąt ton amunicji i bojowych środków trujących (BŚT), w tym jeden z najgroźniejszych iperyt siarkowy. Od wojny już kilkakrotnie doszło do poparzenia nim rybaków i plażowiczów. Wśród najgroźniejszych źródeł zanieczyszczeń Bałtyku wymienia się rozlewy paliw i substancji ropopochodnych oraz uwalnianie się substancji z broni chemicznej (bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu). Jak się okazało w wyniku międzynarodowych i krajowych projektów badawczych problemy te dotyczą również polskiej strefy Bałtyku. Na naszych wodach zalegają setki wraków statków, a także broń i amunicja chemiczna - pozostałości głównie po II wojnie światowej i okresie zimnej wojny. Problem wbrew pozorom mimo upływu kolejnych dekad nie jest zanikający a nabrzmiewa. Bowiem wraz z postępującą korozją wraków okrętów, pojemników i beczek z bronią i amunicją chemiczną oraz zwiększającą się eksploatacją Morza Bałtyckiego, wzrastają ryzyka przedostawania się do wód i dna Bałtyku oraz organizmów żywych szkodliwych substancji (ropy i substancji ropopochodnych, bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu), w tym ryzyko nagłego, niekontrolowanego wycieku ogromnej ilości substancji niebezpiecznych (m.in. paliw lekkich i ciężkich) wskutek zapadnięcia się skorodowanego wraku okrętu i rozszczelnienia pojemników z paliwem. W przypadku jednostki Franken, przeprowadzone przez Instytut Morski w Gdańsku badania wskazują na możliwość zalegania nawet 6.000 ton paliw i produktów ropopochodnych. Skorodowany wrak może pod wpływem własnego ciężaru zapaść się i spowodować nagły wyciek dużej ilości tych substancji. Tymczasem, jak wynika z ustaleń kontroli NIK, odpowiedzialna za zwalczanie zagrożeń i zanieczyszczeń środowiska morskiego spowodowanych rozlewem na powierzchni morza substancji ropopochodnych, Morska Służba Poszukiwania i Ratownictwa była zdolna do zebrania własnymi siłami i środkami około 3.000 ton oleju, a przy wykorzystaniu sił i środków innych jednostek - do 3.500 ton. W przypadku jednostki Stuttgart zaś, w otoczeniu wraku stwierdzono plamę o przybliżonej powierzchni zaolejenia około 415 000 m². Ponadto zasięg skażenia dna powiększa się. Badania przeprowadzone przez Instytut Morski w Gdańsku w kwietniu 2016 r. potwierdzają stwierdzoną przezeń w 2009 r. „(…) lokalną katastrofę ekologiczną. Tam gdzie zalega mazut utworzyła się strefa azoiczna (strefa pozbawiona życia), która wraz z plamą poszerza swój zasięg degradując środowisko naturalne (…)”. Znalezione na terenie Niemiec duże ilości amunicji chemicznej oraz zapasów bojowych środków trujących w pojemnikach (skrzyniach), po II wojnie światowej wojska alianckie w oparciu o ustalenia Konferencji Poczdamskiej, postanowiły zatopić. Na obszarze Morza Bałtyckiego wyznaczono miejsca zatopień (były to znajdujące się poza polskimi obszarami morskimi lub na ich granicy m.in. Głębie Gotlandzka i Bornholmska)   Jednak jak wynika z międzynarodowego projektu badawczego CHEMSEA wyznaczone miejsca nie stanowią jedynych, w których zatapiano broń chemiczną lub w których zatopiona broń chemiczną może się znajdować. Potwierdzono bowiem występowanie bojowych środków trujących lub produktów ich rozpadu również w Głębi Gdańskiej i Rynnie Słupskiej - w polskich obszarach morskich. „Stanowisko” składowania środków bojowych w Głębi Gdańskiej ma średnicę 0,62 mil morskich. Ponadto chemiczne środki bojowe znajdowano także na plażach w Dziwnowie, Kołobrzegu i Darłowie, co sugeruje istnienie większej liczby takich „stanowisk”, jak i zatapianie broni chemicznej także podczas transportu do miejsc wyznaczonych. Kontrola NIK objęła Ministerstwo Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, Ministerstwo Środowiska (obecnie Ministerstwo Klimatu), Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Urzędy Morskie w Gdyni, Słupsku i Szczecinie, Morską Służbę Poszukiwania i Ratownictwa, Urzędy Wojewódzkie: Pomorski, Warmińsko - Mazurski i Zachodniopomorski. Kontrolą objęto okres od 2016 do pierwszej połowy 2019 r. Najważniejsze ustalenia kontroli Najwyższa Izba Kontroli wskazuje na brak pełnego rozpoznania zagrożeń wynikających z zalegania wraków z paliwem i broni chemicznej na dnie Morza Bałtyckiego. Administracja morska i administracja ochrony środowiska wzajemnie obarczają się odpowiedzialnością za przeciwdziałanie tym zagrożeniom, nie uznając swoich kompetencji, podczas gdy, zdaniem NIK, z przepisów jasno wynika podział obowiązków w zakresie rozpoznania zagrożeń. Ponadto w miejscach gdzie takie rozpoznanie już zostało dokonane, ww. administracje nie podejmowały działań prewencyjnych i interwencyjnych. Zarówno Minister Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej jak i Minister Środowiska (obecnie Minister Klimatu) zostali ocenieni negatywnie przez NIK. Administracja morska (Minister Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej wraz z Dyrektorami Urzędów Morskich: w Gdyni, Słupsku i Szczecinie) mimo upływu nawet 70 lat od zatopienia statków i broni chemicznej nie dokonała inwentaryzacji dna, tzn. nie rozpoznała miejsc, ilości, rodzaju i stanu materiałów niebezpiecznych (paliwa i produktów ropopochodnych z wraków oraz bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu). Nie opracowano metodyki i techniki szacowania ryzyka związanego ze skażeniem środowiska morskiego. Nawet w przypadku mogących stanowić największe ryzyko wśród rozpoznanych wraków statków, niemieckich jednostek Franken i Stuttgart, jak i zlokalizowanych w Głębi Gdańskiej miejsc zatopienia broni chemicznej, nie podejmowano skutecznego przeciwdziałania tym zagrożeniom, które doprowadziłoby do ich neutralizacji. Administracja ochrony środowiska (Minister Środowiska, obecnie Minister Klimatu, wraz z Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska) pomimo posiadania informacji o zagrożeniach ze strony materiałów niebezpiecznych, nie prowadziła monitoringu wód polskich obszarów morskich, w tym osadów i organizmów żywych (m.in. ryb, omułków), pod względem stężeń bojowych środków trujących oraz produktów ich rozpadu, a także - z wyjątkiem benzo(a)pirenu - paliwa i produktów ropopochodnych z wraków statków. Badaniami i oceną jakości wód nie objęto nawet rozpoznanych już miejsc zatopień bojowych środków trujących i wraków statków z paliwem. W szczególności dotyczyło to „składowiska” broni chemicznej, znajdującego się w Głębi Gdańskiej. Ponadto Minister Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej wykonujący prawa właścicielskie Skarbu Państwa do wód morza terytorialnego oraz morskich wód wewnętrznych, nie występował do państw bandery statków zatopionych na terenie objętym jego władztwem o pokrycie kosztów usunięcia wraków lub o inną pomoc w usunięciu zanieczyszczeń dokonanych przez okręty takich państw. Nie podejmował także działań w celu pozyskania od innych państw informacji o miejscach, ilości i rodzaju broni chemicznej, która została zatopiona w polskich obszarach morskich. NIK skierowała wnioski systemowe do: Prezesa Rady Ministrów o: zapewnienie bieżącego monitorowania działań podejmowanych przez Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej, dyrektorów urzędów morskich, Ministra Klimatu oraz Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w zakresie prac nad rzetelną oceną ryzyka związanego z występowaniem materiałów niebezpiecznych (bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu oraz paliw i produktów ropopochodnych z wraków statków) w polskich obszarach morskich, a także działań, jakie należy zrealizować w odniesieniu do stwierdzonych ryzyk oraz zapewnienie ich finansowania; Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej o: przeprowadzenie kompleksowej identyfikacji zatopionych w polskich obszarach morskich materiałów niebezpiecznych (bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu oraz paliw i produktów ropopochodnych z wraków statków) oraz rozpoznanie skali zagrożeń w zidentyfikowanych miejscach ich zalegania (inwentaryzacja dna); usunięcie bezpośredniego zagrożenia wynikającego z zalegania na dnie Morza Bałtyckiego wraków statków Franken i Stuttgart; Ministra Klimatuo: zapewnienie w ramach nadzoru sprawowanego nad Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska objęcia programem monitoringu wód morskich substancji niebezpiecznych pochodzących z: bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu, oraz paliwa i produktów ropopochodnych z wraków zatopionych statków; zapewnienie uwzględnienia wskaźników dotyczących bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu, w tym związków siarkoorganicznych i arsenoorganicznych, w zestawie właściwości typowych dla dobrego stanu środowiska wód morskich; Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej oraz Minister Klimatuo: doprowadzenie do umieszczenia w wykazie substancji priorytetowych substancji niebezpiecznych pochodzących z bojowych środków trujących i produktów ich rozpadu, w tym w szczególności związków siarkoorganicznych i arsenoorganicznych; Głównego Inspektora Ochrony Środowiska o: uwzględnienie w programie monitoringu wód morskich oraz w zadaniu zarządzania kryzysowego polegającym na badaniu i ocenie jakości środowiska morskiego zagrożeń wynikających z  występowania substancji niebezpiecznych pochodzących z: bojowych środków trujących, w tym w szczególności związków siarkoorganicznych i arsenoorganicznych, oraz paliwa i produktów ropopochodnych z wraków zatopionych statków, w tym w szczególności w obszarze zalegania wraku statku Stuttgart; Wojewodów: Warmińsko-Mazurskiego i Zachodniopomorskiego o: zapewnienie pełnej spójności wszystkich planów zarządzania kryzysowego obowiązujących na terenie danego województwa.